Nou even serieus. Hoewel, even? Meer dan 2000 woorden over een onderwerp dat me aan het hart gaat, dus wees gewaarschuwd. Het gaat niet goed met de journalistiek. Wat is de oplossing? En is die er überhaupt?
Om meteen maar eerlijk te zijn: ik heb geen idee! Onlangs beschreef ik in een blog de huidige toestand van de journalistiek in Groningen. Ik word daar niet vrolijk van, en anderen al helemaal niet, vooral toen ze mijn blog lazen, De stille doodstrijd van de Noordelijke journalistiek
Ik heb veel bijval gehad, van journalisten en hoogleraren, maar ook van verontruste burgers, die vaak nog steeds niet doorhadden wat er aan de hand is met de journalistiek. Vanaf politieke kant bleef het helaas erg stil. Kennelijk leeft daar de zorg over de waakhond der democratie niet zo, of wordt die zorg niet hardop uitgesproken.
Maar goed, je moet niet bij de pakken neerzitten, maar verder denken. Waarom gaat het eigenlijk niet goed met de krant? Er wordt meer nieuws geconsumeerd dan ooit, dus aan de lezer zal het niet liggen. In discussies zijn er altijd mensen die de kans aangrijpen om de journalisten om de oren te slaan met ‘kwaliteit.’ Nou, ik zou zeggen, pak er gerust eens een paar oude kranten bij. Op http://www.delpher.nl staan ze allemaal mooi doorzoekbaar. Zou u ze terug willen? Die kranten uit 1930? 1940? 1950? 1960?
Laat ik eerlijk zijn: ik niet. Er is in krantenland sindsdien veel moois gebeurd. Er is veel vernieuwd, wat criticasters er ook over mogen zeggen. Probleem is inderdaad dat er veel haastwerk is. Maar dat is een kwestie van steeds minder geld dus kleinere redacties. Niet van keuzes van journalisten, maar het gebrek aan keuzeopties. Het probleem is: niemand wil meer (genoeg) betalen voor nieuws.
Saved by the bell
GELD WORDT NOG STEEDS VERDIEND MET PAPIER
Het is moeilijk om te voorspellen wat er in de krant van morgen staat, laat staan, te voorspellen wat er over een paar jaar in staat. Zo is het ook met de toekomst van de krant zelf. Dode Bomen, worden ze cynisch genoemd door de mensen die geloven in de toekomst van digitaal.
Expert wisten ons de afgelopen jaren te voorspellen dat de traditionele kranten zouden worden weggevaagd door digitale nieuwkomers. Startups. Die zijn veel innovatiever en flexibeler. Ik geloof er niets van. Ja, er zijn digitale nieuwkomers die leuk bezig zijn, maar maken ze al winst? Volgens mij zijn het juist de traditionele krantenbedrijven die – met alle moeilijkheden van innovatie – de slag aan het winnen zijn.
De redenen zijn simpel. Ze hebben een sterk merk, en een merkbinding bouw je niet zomaar op. Als nieuwkomer kom je er moeilijk tussen. Maar meer nog: het geld in krantenland wordt nog altijd verdient met papier. Ja, de abonneecijfers lopen flink terug, en de vraag is wanneer het ophoudt. Maar waar blijven de nieuwe krantenbaronnen online? Is het schip met geld al binnengelopen bij de Correspondent? En bij Pekela Online?
Het is waar, papieren kranten zijn op dit moment saved by the bell. Net voor de totale instorting van landelijke en regionale krantenconcerns, trekken opeens de economie en advertentie-inkomsten aan. De adverteerders komen zelfs terug, tegen alle voorspellingen van internetgoeroes in. In de VS stegen de advertentie-inkomsten maar liefst 18%. Van Nederland kan ik geen actuele cijfers vinden. In ieder geval krijgen kranten even respijt, dit jaar even geen reorganisatie.
Online geld verdienen is moeilijk, zelfs voor heel grote spelers. Spotify keert artiesten nauwelijks geld uit maar maakt toch verlies. Zelfs giganten als Twitter en Youtube maken verlies. Ze worden op de been gehouden door de advertentie-inkomsten van Google en Facebook. Maar op regionaal en lokaal vlak is er geen Google. Dus hoe houd je daar kranten in de benen?
Accommodatiemodel
CAO-LONEN VERSUS HANDEL IN HOOP EN WANHOOP EN ZELFCENSUUR
De meeste mediabedrijven kiezen voor wat ik het accommodatiemodel noem. Voorzichtig nieuwe dingen proberen en doen, maar ondertussen vooral zo min mogelijk veranderen. Vooral niet in de bureaucratie en de managementstructuur.
De plaats van de journalist binnen dit soort bedrijven is heel herkenbaar aan de auto’s op de parkeerplaats. Journalistenauto’s zijn die tweedehandsjes, geparkeerd tussen Audi’s en andere grote auto’s. Ik ken een mediabedrijf dat een triomfantelijk verhaal over ‘groen rijden’ afdrukte in het personeelsblad, terwijl er een massaontslag van journalisten bezig was. Geld voor nieuwe ‘milieuvriendelijke’ auto’s van 45.000 euro voor jezelf, maar geen geld meer voor de mensen die de inhoud van je kranten maken. ‘Het is een keuze,’ zoals de directie toelichtte.
Maar wat is dat, gewoon doorgaan? Hoelang? Zolang je in krantenland een CAO-salaris verdient, zit je nog goed. Ja, ieder jaar stress van de reorganisatie, maar thuis een goed belegde boterham op de plank. Zolang het duurt. Die CAO-salarissen zijn gebaseerd op abonneecijfers van tien, twintig jaar geleden. Intussen is het aantal abonnees gehalveerd, maar de lonen niet. Onder luid protest wordt er hier en daar een paar procent ingeleverd. Dus wat doe je dan? Journalisten ontslaan. Maar dan kom je klem te zitten op de redactie, want er moeten nog steeds evenveel stukken in de krant, liefst nog meer. Dus moeten de overgebleven journalisten harder werken. Maar tweemaal zo hard? Daar kom je er niet mee, dat kan niet.
Dus worden er allerlei trucs verzonnen. Eén daarvan zijn de schijnconstructies – pardon ZZP’ers. Ontslagen personeel wordt via een omweg weer in dienst genomen, zonder rechten of zekerheid. Het mag niet, maar wie doet er wat tegen? Niemand. Mooi verhaal voor in de krant, dat zeker, maar welke journalist heeft het lef?
Of er worden nieuwe jonge mensen aangetrokken als ZZP’er. Na jarenlange werkeloosheid, stages en wanhoop zijn die blij. Ze hopen ‘er eindelijk tussen te zijn.’
Vol trots vertellen ze op hun LinkedIn en Facebook dat ze nu een eigen bedrijf hebben, en ook nog een opdrachtgever! Ze vertellen er niet bij wat ze er mee verdienen, maar insiders weten dat wel. Eigenlijk kan het niet uit, om rond te komen moet je er nog een baan bij hebben, maar het gaat om ‘hoop,’ ‘investeren in jezelf,’ en wie weet wat je volgende klus wordt?
Daarnaast worden redacties gevuld met stagiaires, stagiaires en stagiaires, zodat een steeds kleiner groepje journalisten hun CAO-lonen kan blijven verdienen.
Deze handel in hoop en wanhoop kan natuurlijk lang doorgaan zolang er hoge werkeloosheid is. Maar zelfs dan blijkt het vaak moeilijk om mensen te vinden die voor de geboden lonen als ZZP’er in dienst willen treden. Hoe gaat dat verder, als de arbeidsmarkt ooit aantrekt? Als er nieuwe kansen voor jongeren op de arbeidsmarkt komen? Als journalisten eisen gaan stellen of studenten kiezen voor een beroep met perspectief? Is er dan nog toekomst voor zo’n krant?
Maar er is in mijn ogen een nog veel grotere dreiging: een morele. Als journalist plaats je jezelf in een kwetsbare positie. Je hebt op alles en iedereen kritiek en plaatst je in zekere zin boven hen. Natuurlijk, geen mens is onfeilbaar (behalve de paus vanaf de kansel), dat weet je, maar je doet je best om objectief en eerlijk te zijn. Maar hoe wordt dat, als je zelf onderdeel wordt van een systeem dat hoogst bedenkelijk met mensen omgaat? Durf jij dat stuk nog te schrijven? Durf jij nog dat kritische blog te plaatsen? Of ga je jezelf censureren en kies je voor je eigen baan? Hoe geloofwaardig ben je nog als journalist, als je werkt voor een bedrijf dat zelf sjoemelt. Kun je dan nog anderen verwijten dat ze sjoemelen?
Het accommodatiemodel zal nog wel een tijdje bestaan, want bestaande bedrijven is er alles aan gelegen om zo min mogelijk te veranderen, vooral aan de top. De vakbonden zijn machteloos, en de overheid knijpt een oogje dicht bij sjoemelconstructies, zoals we weten van het recente demasqué rond de bezorgers van de TNT. Maar ieder jaar dalen de oplagecijfers….
Burgerjournalistiek
VRIJWILLIGERS OF HET FACEBOOKMODEL
Er was een tijd dat het woord burgerjournalistiek of civil journalism populair was. Ik heb het al lang niet meer gehoord. Bij veel organisaties is getracht te werken met vrijwilligers uit de samenleving, maar die tijd is praktisch voorbij. Het blijkt in de praktijk moeilijk om gewone burgers te vinden die kunnen schrijven en die een substantieel deel van hun tijd aan een nieuwsorganisatie willen besteden. Hen opleiden blijkt al helemaal niet te lonen. Mensen die echt wat kunnen, zijn in no time weer vertrokken. Er zijn natuurlijk wel onbetaalde columnisten en hier en daar een vrijwilliger, maar het levert allemaal niet heel veel input voor nieuwsmedia op.
Interessante ontwikkelingen zijn er wel. Neem het Facebookmodel. Iedereen kan een eigen (nieuws)groep beginnen op Facebook. Vaak gaan die over specifieke onderwerpen, en zijn het een soort fanpagina’s. Maar er zijn ook echte lokale nieuwsgroepen. Toen de lokale kranten in de provincie Groningen werden uitgekleed door hun uitgever, ontstonden er in verschillende dorpen meteen zulke nieuwsgroepen, die de rol van de kranten overnamen.
Die in Haren heet Harense Toestanden. Het is niet een pagina van een bestaande krant, maar echt het eigendom van de deelnemers, gewone burgers uit het dorp. Inmiddels zijn zo’n 2300 inwoners lid van Harense Toestanden. Dat is een substantieel aantal in vergrijsd dorp met 18.000 inwoners en bijna driemaal zoveel als de Facebookpagina van de lokale krant volgen.
De groep heeft zo’n twintig beheerders, die regelmatig nieuws plaatsen, maar in principe kan iedereen dat doen. Organiseer je iets? Zet het op Harense Toestanden en het hele dorp weet het. Interessant is ook dat er veel meer inhoudelijke discussies op zo’n groep worden gevoerd dan op pagina’s die het eigendom zijn van een krant.
Daarmee vervult Harense Toestanden een belangrijke rol, maar het model heeft ook belangrijke nadelen. Ten eerste wordt nog altijd maar een klein deel van het aantal inwoners bereikt, dat je met een met papieren krant bereikt. Ten tweede ontbreekt de selectie. De echte spamberichten worden tegengehouden, maar verdere selectie op relevantie ontbreekt. Een derde nadeel is de overvloed aan berichten: hoeveel berichten per dag wil de gemiddelde Facebookgebruiker op zijn tijdlijn? Hij vindt het al snel te veel en zal het knopje ‘Meldingen Uitzetten’ gebruiken.
Voor de democratie is er nog een echt probleem: op zo’n nieuwsgroep ontbreken echte kritische verslaggeving en duiding. Daarmee kan dit model een leuke aanvulling zijn als uitgevers gaten laten vallen, maar het kan de kranten niet vervangen.
Samenwerking of mediafonds?
GELD VOOR JOURNALISTEN, NIET VOOR BUREAUCRATIEËN
Zijn er andere manieren te bedenken om de regionale en lokale journalistiek in de benen te houden?
Het blog Sikkom pleitte onlangs voor meer samenwerking tussen de media. Ik ben daar niet helemaal tegen. Samenwerking kan inderdaad mooie producten opleveren, maar concurrentie ook. Het laatste wat we echter nodig hebben is een lokale/regionale monopolist op het gebied van nieuws.
De lokale en regionale radio en televisie worden ondersteunt door de overheid. Waarom geen krant? Als ik tegen politici en communicatiemensen van de overheid vertel dat ik ook wel wat zie in een lokale krant die ondersteunt wordt door de overheid, is de reactie vaak: ‘Nee! Geen staatskrant!’ Ik zie het probleem echter niet. In de televisiewereld werkt staatssteun bijvoorbeeld erg goed. Vraag je maar eens af wat de commerciëlen ons op het gebied van televisienieuws en actualiteiten te bieden hebben. RTL4 Nieuws, en verder niets.
Geld voor een goede lokale krant zou via een provinciaal of gemeentelijk Mediafonds kunnen komen. Geld uit zo’n mediafonds moet zuinig besteed worden, maar goede journalistiek heeft wel financiële stabiliteit nodig. Een journalist wordt beter als hij meerdere raadsperiodes heeft meegemaakt. Geen incidentele maar structurele financiering dus.
Zelf denk ik: hoeveel kost zo’n journalist nou eigenlijk? Met een laptop, een telefoon en een goedkope camera heb ik in mijn eentje wekelijks een hele krant gevuld. Kosten: nog geen 1 fte. Daaraan heb je genoeg om dagelijks via een website in woord en beeld verslag te doen van alle nieuws in de gemeente Haren, en wekelijks op papier. Of zo u wilt: de gemeente Groningen. Duur? Ter vergelijking: In 2011 bedroeg het budget voor de landelijke publieke omroep 785 miljoen euro.
De gemeente Groningen heeft zo’n 1600 mensen in dienst, waaronder een omvangrijke communicatieafdeling. Een deel van de communicatiemensen schrijft de persberichten die kranten vrijwel ongewijzigd plaatsen. Zonder Mediafonds kun je misschien al een heel eind komen, door geld van de afdeling Communicatie richting onafhankelijke journalistiek te schuiven. Geen persberichten namens de gemeente maar objectief nieuws.
Eén onafhankelijke journalist met een blog hoeft dus haast niets te kosten. Neem er twee, geef ze een website, en je hebt een heftige concurrentie om de beste verhalen. Stel ze onder toezicht van een onafhankelijke stichting met daarin vertegenwoordigers van een breed spectrum van organisaties uit de samenleving. Zo kunnen inwoners objectief nieuws en commentaren lezen. Ideaal dus voor de mensen die geloven dat de toekomst van het nieuws digitaal is. Zo’n digitale lokale krant kan zelfs nog enkele honderden euro’s per maand genereren aan advertentie-inkomsten. Niet genoeg voor zelfstandigheid, maar wel een mooie aanvulling op het belastinggeld.
Gelooft u niet in digitaal? Dan moet er een papieren krant worden gedrukt, verspreid en heb je een advertentieverkoper nodig. Relatief duur. Op papier valt er wel meer aan advertenties te verdienen dan op internet, maar niet meer echt genoeg meer voor een levensvatbare krant. De kosten lopen hiermee wat op, maar die Audi’s en Nissan Primera’s heeft een lokale journalist niet nodig. Hij heeft een fiets.
Bovendien, wie weet: de starre structuur van de bestaande krantenbedrijven staat de journalisten en vernieuwing nu alleen maar in de weg. Of zoals promovenda Klaske Tameling het laatst opschreef:’De traditionele journalistieke cultuur belemmert noodzakelijk samenwerking tussen oude en nieuwe media.’ Mooi gezegd, Klaske, zo stoot je niemand openlijk voor het hoofd.
Voorstellen van journalisten voor vernieuwingen lopen nu dood op bureaucratie en machtsspelletjes. Om het samen te vatten: als journalist ben je een ondergeschikte die zich er niet mee dient te bemoeien.
Draai het als overheid/Mediafonds eens om: geef de journalist de macht en de ruimte. Laat de financiering via de journalisten verlopen, die zal zuinig met het geld voor overhead omgaan. Wie weet wat er vervolgens gebeurt, wat ze ontwikkelen?
Het einde van het Nederlandse model?
GEEN NIEUWS OF DE KRANT ALS POLITIEK VOERTUIG
Wat gebeurt er als niemand het roer in handen neemt? Als de politiek stuurloos blijft zitten afwachten hoe de lokale en regionale journalistiek het moeras in zakt?
Nederland is altijd een land geweest met goede onafhankelijke media. Hoe het verder gaat is moeilijk te voorspellen. Denkbaar is bijvoorbeeld dat het Dagblad van het Noorden binnenkort een regiokatern wordt van een landelijke krant. Of dat de krant helemaal zal verdwijnen.
Met lokale kranten is dat vaak al het geval. De Groninger Gezinsbode verschijnt bijvoorbeeld nog maar één keer per week (vroeger drie keer), en publiceert geen eigen nieuws meer. Hoe moet je zoiets nog noemen? En hoe komt de burger aan zijn nieuws die geen geld heeft voor een krantenabonnement? In Groningen is dat minstens 20% van de bevolking.
In grote delen van de wereld zijn kranten al verdwenen. In hele gebieden in Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland is geen regionale of lokale krant meer te ontdekken. Burgers hebben er vrijwel geen idee wat hun lokale overheden uitspoken. Geen geruststellend idee voor Nederland, vooral nu onze gemeenten steeds meer macht krijgen. Macht moet worden gecontroleerd, en daar horen vrije media bij.
Maar je kunt ook denken dat er anderen in het gat zullen springen, partijen met genoeg geld en een wens naar macht. In steeds meer landen gebeurt dat. Bedrijven beginnen al hun eigen media. Politieke partijen kunnen dat ook doen. Nederland is daarin altijd een opvallende uitzondering geweest, met kranten die weliswaar een politiek kleur hebben, maar toch ongebonden en objectief zijn.
Dan hoeft niet zo te blijven. Over de hele wereld is een trend richting censuur, en die hoeft niet altijd van een overheid te komen. De Chinees Jack Ma heeft bijvoorbeeld heel veel geld verdiend met Alibaba, de Chinese versie van Marktplaats. Nu wil hij directe toegang tot de macht en de publieke opinie. Hij heeft daarom de South China Morning Post gekocht.
Hij is de tweede internetmiljardair met zijn eigen krant: mister Amazon Jezz Bezos kocht in 2013 al de Washington Post. In Engeland bestaat deze situatie al lang. De miljardairs Rupert Murdoch and Jonathan Harmsworth hebben samen de helft van de Engelse kranten in handen. Die gebruiken ze om hun eigen politiek visie uit te dragen, en politieke of zakelijke tegenstrevers kapot te schrijven. Hun kranten worden gestuurd en gecensureerd.
Hoewel ongewoon voor ons, is het niet ondenkbaar dat ook in Nederland iemand opstaat om kranten op te zetten die niet langer objectief proberen te zijn. Je hoeft alleen maar aan de opvatting van de PVV te denken – virtueel de grootste partij van Nederland – met haar diepe wantrouwen tegen de bestaande journalistiek. Eigenlijk is het vreemd dat de PVV nog geen eigen kranten heeft. Vindt de PVV een rijke geldschieter, dan zal zij haar brede achterban één op één kunnen bedienen. Ik zou daarvoor een huis-aan-huiskrant nemen. Daarmee bereik je de achterban van de PVV bij uitstek. Goed idee, Ton van Kesteren?
Voorlopige conclusie
Mijn eigen voorkeur is duidelijk. Journalistiek is een onmisbaar onderdeel van de democratie. Bijna alle onderdelen van de democratie worden gefinancierd uit belastinggeld: burgemeester, wethouders, raadsleden, ambtelijk apparaat, verkiezingen, radio- en televisiejournaals.
Alleen dat ene kleine onderdeel kon altijd bestaan van advertentiegelden: de krant. Die advertentiegelden verdwijnen nu naar grote internationale internetconcerns als Google en Facebook. Zolang onze overheid toestaat dat die bedrijven onze privacy schenden, kunnen die concerns advertenties veel gerichter en effectiever plaatsen, dan een krant ooit zal kunnen. De krant verliest daardoor haar inkomsten. Mijn oplossing: in ieder geval op de korte termijn zal de overheid financieel moeten bijspringen om ook dit onderdeel van de democratie te redden. Het is simpel, kost relatief weinig en is hard nodig.
Zo, we zijn er. Meer dan 2000 woorden. Niet om te lachen. Nee, inderdaad niet om te lachen. Tenzij er nu heel snel iets gebeurt…..
